Κάθε χρόνο το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης ψάλλεται στους Ορθόδοξους Ναούς το τροπάριο της Κασσιανής, ένας από τους πιο δημοφιλείς ύμνους μετανοίας, που συγκινεί κάθε πιστό και αναφέρεται στη μνήμη μιας πόρνης, την οποία γλίτωσε ο Ιησούς από το λιθοβολισμό και εκείνη άλειψε αργότερα με μύρο τα πόδια του και τα σκούπισε με τα μαλλιά της. Σε αυτή τη γυναίκα αναφέρεται το τροπάριο και έχει σκοπό να τονίσει την αξία της μετάνοιας στη ζωή μας, μετάνοια που προαπαιτείται και για τη σωστή συμμετοχή μας στα Πάθη του Κυρίου.
«Κύριε, η γυναίκα που έπεσε σε πολλές αμαρτίες, σαν ένοιωσε τη θεότητά σου, γίνηκε μυροφόρα και σε άλειψε με μυρουδικά πριν από τον ενταφιασμό σου κι έλεγε οδυρόμενη:
Αλλοίμονο σε μένα, γιατί μέσα μου είναι νύχτα κατασκότεινη και δίχως φεγγάρι, η μανία της ασωτείας κι ο έρωτας της αμαρτίας.
Δέξου από μένα τις πηγές των δακρύων, εσύ που μεταλλάζεις με τα σύννεφα το νερό της θάλασσας. Λύγισε στ’ αναστενάγματα της καρδιάς μου, εσύ που έγειρες τον ουρανό και κατέβηκες στη γης.
Θα καταφιλήσω τα άχραντα ποδάρια σου, και θα τα σφουγγίσω πάλι με τα πλοκάμια της κεφαλής μου· αυτά τα ποδάρια, που σαν η Εύα κατά το δειλινό, τ’ άκουσε να περπατάνε, από το φόβο της κρύφτηκε.
Των αμαρτιών μου τα πλήθη και των κριμάτων σου την άβυσσο, ποιος μπορεί να τα εξιχνιάση, ψυχοσώστη Σωτήρα μου; Μην καταφρονέσης τη δούλη σου, εσύ που έχεις τ’ αμέτρητο έλεος». (μεταγραφή Φώτη Κόντογλου)
Εάν ρωτήσουμε σε ποια αμαρτωλή γυναίκα αναφέρεται το τροπάριο, οι περισσότεροι θα απαντήσουν, εσφαλμένα, ότι αναφέρεται στην ίδια την Κασσιανή ή στη Μαρία τη Μαγδαληνή. Μεγάλο λάθος! Σε ποια γυναίκα, αλήθεια, αναφέρεται και ποια ήταν η Κασσιανή;
Οσία Κασσιανή η Υμνογράφος. Αγιογραφία σε Ξύλο Αυγοτέμπερα. Έργο της αγιογράφου Αγγελικής Τσέλιου.
Η αμαρτωλή γυναίκα του ύμνου αυτού είναι ανώνυμη, μια μοιχαλίδα, που ο Χριστός την έσωσε, όταν το έξαλλο πλήθος των Φαρισαίων ήθελε να την λιθοβολήσει για το ηθικό της παράπτωμα, με την περίφημη φράση του: «Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω επ’ αυτήν». Και η αμαρτωλή εκείνη γυναίκα, όταν αργότερα ο Ιησούς βρέθηκε στο σπίτι του Σίμωνα του Φαρισαίου του λεπρού, αισθάνεται την ανάγκη να εκφράσει την ευγνωμοσύνη της στον σωτήρα της Χριστό. Αγοράζει αρώματα, ντύνεται σεμνά και ταπεινωμένη, με δάκρυα στα μάτια, έρχεται και πλένει τα πόδια του Ιησού και τα σκουπίζει με τα ξέπλεκα μαλλιά της.
Το περιστατικό αναφέρουν οι τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές. Ο Ματθαίος (κστ`, 6-7), ο Μάρκος (ΙΔ` 3) και ο Λουκάς που γράφει (ζ. 37-38): «Και ιδού γυνή εν τη πόλει, ήτις ην αμαρτωλός, και επιγνούσα ότι ανάκειται εν τη οικία του Φαρισαίου, κομίσασα αλάβαστρον μύρου και στάσα οπίσω παρά τους πόδας αυτού κλαίουσα, ήρξατο βρέχειν τους πόδας αυτού τοις δάκρυσι και ταις θριξί της κεφαλής αυτής εξέμασσε και κατεφίλει τους πόδας αυτού και ήλειφε τω μύρω». Κανένας από τους τρεις δεν αναφέρει το όνομά της από σεβασμό, ίσως, στη μνήμη της και για να αποφύγουν τη δημόσια διαπόμπευσή της.
Η Κασσιανή ήταν βυζαντινή ποιήτρια που έζησε τον 9ο αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με στοιχεία για τη ζωή της, που αντλούμε από Βυζαντινούς χρονογράφους (Κωδινός, Γλυκάς, Πτωχοπρόδρομος, Ζωναράς, Γεώργιος Αμαρτωλός κ.α.), επειδή δεν την επέλεξε ως σύζυγό του ο αυτοκράτορας Θεόφιλος, έγινε μοναχή και αφιερώθηκε στη λατρεία του Θεού και την ποίηση.
Ο Θεόφιλος (813-842) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας και η βασιλεία του χαρακτηρίζεται από την τελευταία εικονομαχική ακμή. Σύμφωνα με τους βυζαντινούς χρονογράφους το 830 μ.Χ., η δεύτερη γυναίκα του πατέρα του, η Ευφροσύνη, θέλοντας να βρει άξια σύζυγο στο θετό γιο της διοργάνωσε ένα είδος καλλιστείων, στέλνοντας εντολή σε όλα τα θέματα, τις διοικητικές περιφέρειες της αυτοκρατορίας, να συγκεντρωθούν οι ωραιότερες κοπέλες, που κατάγονταν από τις ευγενέστερες οικογένειες, σε μια αίθουσα του Παλατιού κι έδωσε στο Θεόφιλο ένα χρυσό μήλο για να το δώσει σ’ αυτήν που θα προτιμούσε.
Δώδεκα «κάλλιστοι παρθέναι» ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση και κατέφθασαν στο Παλάτι. Ανάμεσα στις υποψήφιες ξεχώρισαν δύο: η Κασσία, κόρη εξαίσιας ομορφιάς, η οποία καταγό-ταν από οικογένεια ευπατρίδων, και η επίσης αρχόντισσα Θεοδώρα.
Ο νεαρός αυτοκράτορας θαμπώθηκε από την ομορφιά της Κασσιανής και θέλοντας να δοκιμάσει την ευφυΐα της τη ρώτησε: «Ως άρα δια γυναικός ερρύη τα φαύλα» δηλαδή ότι «από τη γυναίκα ξεκινούν τα κακά πράγματα», υπονοώντας την Εύα και το προπατορικό αμάρτημα. Η Κασσιανή όμως αποστόμωσε τον Θεόφιλο ανταπαντώντας του «αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω», δηλαδή ότι «και από τη γυναίκα πηγάζουν τα καλύτερα, τα ευγενέστερα», υπονοώντας την Παναγία και τη γέννηση του Χριστού. Η απάντηση κακοφάνηκε στον αυτοκράτορα που της είπε «ω γύναι! Είθε να εσίγας» και διάλεξε για σύζυγό του την ωραία, αλλά σεμνή Θεοδώρα από την Παφλαγονία δίδοντάς της το χρυσό μήλο της εκλογής.
Η Κασσιανή απογοητεύθηκε από την αποτυχία της και πήρε την απόφαση να αποτραβηχτεί από τον κόσμο και να μονάσει. Λέγεται μάλιστα ότι μετά την αποτυχία της είπε: «Επειδή δεν έγινα βασίλισσα του πρόσκαιρου τούτου κόσμου, θα γίνω υπήκοος της αιώνιας Βασιλείας του Χριστού». Έκτισε με δικά της χρήματα ένα μοναστήρι, που πήρε αργότερα το όνομά της, ντύθηκε το μοναχικό σχήμα και αφιερώθηκε στη λατρεία του Χριστού και στην ποίηση.
Εκεί στο μοναστήρι εκδήλωσε το έμφυτο καλλιτεχνικό της ταλέντο και το βαθύ θρησκευτικό της συναίσθημα συνθέτοντας εκκλησιαστικούς ύμνους, τροπάρια και Ιδιόμελα. Στην ήσυχη ατμόσφαιρα του μοναστηριού συνέθεσε και το περίφημο «Τροπάριο της Κασσιανής» από το όνομά της, που αργότερα η Ορθόδοξη Εκκλησία το καθιέρωσε ως Δοξαστικό του Όρθρου της Μεγάλης Τετάρτης.
Σύμφωνα με μια ρομαντική, αλλά καθόλου αληθινή παράδοση, ο Θεόφιλος δε λυτρώθηκε ποτέ από τον έρωτα που του ενέπνευσε η ομορφιά της Κασσιανής και την αναζητούσε στα Μοναστήρια της αυτοκρατορίας του. Κάποτε που έφτασε στο μοναστήρι της, η Κασσιανή κρύφτηκε για να αποφύγει την ανεπιθύμητη αυτή συνάντηση. Ήταν τότε που συνέθετε το ιδιόμελο της. Το κείμενο βρισκόταν στο αναλόγιο μισοτελειωμένο, ως τη φράση: “ών (ποδών) έν τώ παραδείσω Εύα το δειλινόν”.
Ο Θεόφιλος διάβασε το τροπάριο, αναγνώρισε το ύφος της Κασσίας, και θέλησε να την πειράξει για μια ακόμα φορά. Πήρε τη γραφίδα και συμπλήρωσε τη φράση“κρότων τοίς ωσίν ηχηθείσα τώ φόβω εκρύβη”, κάνοντας έτσι υπαινιγμό στο φόβο που αυτή ένιωσε όταν άκουσε τον θόρυβο των βημάτων του. Όταν ο Θεόφιλος έφυγε, η Κασσία γύρισε στο κελί της και με έκπληξη είδε την επέμβαση του Θεόφιλου. Χωρίς όμως να απαλείψει τη φράση, συνέχισε και ολοκλήρωσε τον ύμνο της.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι εκτός από τη θρησκευτική ποίηση η Κασσιανή ασχολήθηκε και με κοινωνική ποίηση, γνωμικά και επιγράμματα. Τα θέματά της αναφέρονταν στο χαρακτήρα του ανθρώπου, στους καλούς τρόπους, τη γυναίκα, τη φιλία, την ευτυχία, το ήθος κ.α. Η Κασσιανή εκοιμήθη στις 7 Σεπτεμβρίου στην ιδιαίτερη πατρίδα της την Κάσο. Μέχρι σήμερα υπάρχει η λάρνακα και το ψηφιδωτό, καθώς και εντοιχισμένη πλάκα με χρονολογία 890 μ.Χ. Τα λείψανα της Αγίας Κασσιανής μεταφέρθηκαν αργότερα στην Ικαρία.
Το επεισόδιο της Κασσιανής με το Θεόφιλο ήταν φυσικό να περάσει και στην περιοχή της νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, όπου γράφηκαν πολλά ποιήματα και τρυφερά διηγήματα και μυθιστορήματα. Το θέμα της Κασσιανής επηρέασε έντονα πολλούς Βυζαντινούς χρονογράφους, ιστορικούς και φιλολόγους, όπως τον Κωστή Παλαμά, τον Ψυχάρη, τον Πολίτη κ.α.
Φιλόλογος – Συγγραφέας
