Το μεγάλο πανηγύρι της Κάσου

Του Νίκου Γ. Μαστροπαύλου *

Εκεί, στο τέρμα της άγονης γραμμής, στο σταυροδρόμι τεσσάρων θαλασσών ­ του Κρητικού, του Καρπάθιου, του Αιγυπτικού και του Λυβικού πελάγους ­ στην Κάσο των Δωδεκανήσων, τον Δεκαπενταύγουστο γίνεται ένα από τα αυθεντικότερα πανηγύρια του Αιγαίου στη χάρη της Παναγίας


Η Κάσος δεν ανταμείβει με την πρώτη ματιά την αποκοτιά του επισκέπτη να ταξιδέψει πάνω από είκοσι ώρες για να πιάσει το λιμάνι της. Ενας σχεδόν «ανεξερεύνητος» τόπος δεν παραδίδεται εύκολα. Οταν ξεκαθαρίσει ο ορίζοντας, η Κάσος φαντάζει άγρια και αφιλόξενη. Το Καρπάθιο πέλαγος, που την δένει με τ' άλλα Δωδεκάνησα, αγκαλιάζει ένα γκρίζο, πέτρινο τοπίο, που γκρεμίζεται από ψηλά και βουλιάζει στα βάθη του γιαλού, ξεσηκώνοντας ορμητικά κύματα. Λες και θέλει να φοβερίσει το καράβι, για να μην την πλησιάσει και πάρει κάτι από την παρθενικότητά της. Ομως καθώς το καράβι περιπλέει τη βόρεια ακτογραμμή της και αρχίζουν να προβάλλουν τα πρώτα σπίτια, τότε η Κάσος αρχίζει να γίνεται σιγά σιγά μια φιλόξενη, ζεστή αγκαλιά.

Μέσα σ' αυτή την αγκαλιά κουρνιάζουν τα πέντε χωριά του νησιού, το λιμάνι, το Φρυ, η Αγία Μαρίνα, το μεγαλύτερο χωριό, απλωμένο στις κορυφές του λόφου με θέα το ηλιοβασίλεμα, το Αρβανιτοχώρι στις ρίζες των βουνών, το Πόλι, το πιο παλιό χωριό χτισμένο γύρω από τον λόφο με το ερειπωμένο κάστρο και η Παναγία πάνω από το παλιό λιμάνι του Εμπορειού.

Τα λευκά σπίτια, με τις αυλές και τις αλτάνες, ανακατεύονται με τα πάμπολλα παλιά, αρχοντοκτισμένα καπετανόσπιτα, δείγματα των περασμένων, πλούσιων καιρών, που και αυτά γερνούν και τελικά καταρρέουν μαζί με τις μνήμες. Οσο εντυπωσιακή και αν είναι η εξωτερική εμφάνιση πολλών σπιτιών στην Κάσο, σε καμιά περίπτωση δεν προδίδει τον πλούτο που κρύβουν στο εσωτερικό τους. Επιπλα, σκεύη, καθρέφτες, λάμπες, φερμένα από κάθε γωνιά της γης, στολίζουν τον «σουφά» και τα πολλά ράφια. Ο κόπος των ναυτικών αντρών έδενε αρμονικά με τον κόπο της κασιώτισας γυναίκας που το χέρι της έπλεκε και κεντούσε με μεράκι και χάρη.

Εκατό μικρές και μεγάλες εκκλησίες με ψηλά καμπαναριά είναι σπαρμένες ανάμεσα στα σπίτια και σε ολόκληρο το νησί, δείγματα της πίστης των ανθρώπων που δούλευαν στη θάλασσα παρέα με τον κίνδυνο. Στην πίσω πλευρά του νησιού δύο μοναστήρια «γλυκαίνουν» το άγριο τοπίο. Ο Αγιος Μάμας, βιγλάτορας του Αιγυπτιακού πελάγους, και ο Αϊ-Γιώργης της Χαδιές, ο προστάτης του κάθε Κασιώτη.

Η πιο γοητευτική εικόνα του τόπου είναι το μικρό λιμανάκι της Μπούκας, σπάνιο δείγμα παλιού πειρατικού καταφυγίου, όπου αράζουν οι ψαρόβαρκες και οι ψαράδες πίνουν τον καφέ τους στο παραδοσιακό καφενείο πουλώντας τα ψάρια τους.

Πάνω όμως από το τοπίο υπάρχουν οι ζωντανές εκδηλώσεις των ίδιων των ανθρώπων, των λίγων που έμειναν πάνω στο νησί για να διατηρούν στο φυσικό του περιβάλλον ζωντανό τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Το νήμα της εμπειρίας που συνδέει τις γενιές μπορεί να έχει αδυνατίσει, αλλά δεν έχει σπάσει. Πολλά παλιά έθιμα ζουν ακόμη. Τα πανηγύρια, οι γάμοι, τα γλέντια γίνονται εδώ και αιώνες με το ίδιο τελετουργικό. Ανάμεσα στους ήχους της παραδοσιακής λύρας του Αιγαίου και του λαγούτου, τα βήματα της «σούστας» και του «ζερβού», ανάμεσα στις αυτοσχέδιες μαντινάδες και στις ποιητικές συνομιλίες εμφανίζονται τα παραδοσιακά κασιώτικα φαγητά που ετοιμάζονται για όλους τους γλεντιστάδες.

Το πιο μεγάλο πανηγύρι, ραντεβού των ξενιτεμένων Κασιωτών αλλά και τον φίλων του νησιού που έτυχε να το ζήσουν μια φορά, γίνεται τον Δεκαπενταύγουστο στο παλιό χωριό ονομαστών καραβομαραγκών και καπεταναίων, την Παναγία. Το χωριό που μία φορά τον χρόνο ξεχνά τη μελαγχολία των ελάχιστων μόνιμων κατοίκων του και των έρημων ή γκρεμισμένων σπιτιών, και γίνεται σημείο αναφοράς του νου κάθε Κασιώτη όπου και αν βρίσκεται. Η Πέρα Παναγία γιορτάζει, όπως πριν από 20, 50 ή και 100 χρόνια...


Η Παναγιά το πέλαγο κρατούσε στην ποδιά της. Η Παναγία δεν έχει μόνο το δικό Της Περιβόλι, τη χερσόνησο του Αθω, αλλά και το δικό Της πέλαγος: το Αιγαίο. Οι νησιώτες αισθάνονται τόσο οικεία τη μητέρα του Χριστού, που μόνο σ' Εκείνη έχουν δώσει τα δικά τους, ξεχωριστά προσωνύμια: Παναγιά της Αμμου, Παναγιά του Βουνού, Μυρτιδιώτισσα, Καλαμιώτισσα, ακόμη και Θεοτοκάκι. Εκατοντάδες περίλαμπρες εκκλησίες, μοναστήρια και ταπεινά ξωκκλήσια είναι αφιερωμένα στη χάρη Της, τα περισσότερα από τα οποία γιορτάζουν τον Δεκαπενταύγουστο, μετατρέποντας το Αιγαίο σ' ένα απέραντο πανηγύρι. Ας κάνουμε λοιπόν ένα μικρό οδοιπορικό στα νησιά και στις εκκλησίες που γιορτάζουν:

Στην Τήνο η Μεγαλόχαρη, η οποία αποτελεί πανελλήνιο προσκύνημα. Είναι το πρώτο αξιόλογο μνημείο νεοελληνικής αρχιτεκτονικής (1823-1830). Χιλιάδες τα τάματα και τα καντήλια, έκφραση ευγνωμοσύνης των πιστών. Αξιόλογα είναι το τέμπλο της εκκλησίας, ο δεσποτικός θρόνος και ο κεντητός επιτάφιος. Εκτός από τον Δεκαπενταύγουστο γιορτάστηκε και στις 23 Ιουλίου ­ επέτειο του οράματος της μοναχής Πελαγίας. Σύμφωνα με την παράδοση, η Παναγία υπέδειξε στη μοναχή το σημείο που χτίστηκε η εκκλησία και βρέθηκε η θαυματουργός εικόνα. Το πανηγύρι αυτό συγκεντρώνει όλο και περισσότερους πιστούς. Η μεταφορά της Αγίας Εικόνας στο μοναστήρι της Αγίας Πελαγίας το πρωί και η επιστροφή της το βράδυ, αποτελούν συγκλονιστικό «δρώμενο».

Στην Πάρο η Εκατονταπυλιανή, ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας.

Στη Μύκονο η Παναγία Τουρλιανή.

Στη Σαντορίνη η Παναγιά Επισκοπή ή Παναγιά της Γωνιάς, η οποία χτίστηκε τον 11ο αιώνα.

Στη Σέριφο στο χωριό Παναγιά η παλαιότερη εκκλησία του νησιού, η οποία χτίστηκε ανάμεσα στο 950 και 1000 μ.Χ.

Στη Σίφνο το μοναστήρι με το περίεργο όνομα Παναγιά «Τόσο νερό», όπου γίνεται γνήσιο νησιώτικο πανηγύρι.

Στην Ανδρο η Παναγιά η Θαλασσινή, ένα εκκλησάκι πάνω στον βράχο μέσα στη θάλασσα. Εδώ το έθιμο στο πανηγύρι είναι να παίζουν τα βιολιά ως την ανατολή του ήλιου και να προσφέρονται η παραδοσιακή ανδριώτικη ομελέτα «φρουτάλια» και το ποτό «σουμάδα».

Στην Ιο η Παναγιά η Γκρεμιώτισσα, όπου στήνεται μεγάλο πανηγύρι.

Στην Κέα το μοναστήρι της Παναγιάς της Καστριανής, δίπλα στον Οτζιά. Είναι κτισμένο σε απότομο θαλασσοδαρμένο βράχο, μέσα σ' ένα τοπίο επιβλητικό λόγω της αγριότητάς του.

Στην Κίμωλο η Παναγία η Οδηγήτρια.

Στην Κύθνο το μοναστήρι της Παναγίας του Νίκους, στη Χώρα. Στο πανηγύρι προσφέρονται ντομάτες γεμιστές, κρέας ψητό και γίνεται τρικούβερτο γλέντι. Ακόμη μεγαλύτερο πανηγύρι όμως γίνεται στην Παναγιά την Κανάλα, την προστάτιδα των Κυθνίων.

Στη Φολέγανδρο η εκκλησία της Κοίμησης, το έμβλημα του νησιού, όπου γίνεται το μεγαλύτερο πανηγύρι και στήνεται κοινό τραπέζι για όλους τους πανηγυριώτες.

Στη Σχοινούσα η Παναγιά η Ακαθή.

Στην Αστυπάλαια η Παναγία η Πορταΐτισσα, όπου στο τριήμερο γλέντι προσφέρεται «λαμπριανός», που είναι αρνί γεμιστό.

Στη Λέρο η πολιούχος του νησιού Παναγιά του Κάστρου. Οι προσκυνητές πηγαίνουν στον Εσπερινό ανεβαίνοντας εκατοντάδες σκαλοπάτια. Μετά ακολουθεί γλέντι.

Στη Νίσυρο η Παναγιά η Σπηλιανή, προστάτις του νησιού. Στο πανηγύρι παίρνει μέρος όλο το νησί.

Στην Πάτμο η Παναγιά η Ελεημονήτρα.

Στην Κάλυμνο η Παναγιά η Κυρά Ψηλή.

Στην Κάρπαθο η πιο φημισμένη εκκλησία της Καρπάθου, η Παναγία του χωριού Μενετές. Στην Κάρπαθο τα πανηγύρια διατηρούν ακόμη αναλλοίωτο το παραδοσιακό τους χρώμα.

* Ο Νίκος Γ. Μαστροπαύλος,δημοσιογράφος από τη Κάσο.Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις  3 Αυγούστου 1997 στην εφημερίδα  ''ΤΟ ΒΗΜΑ''